Spiralde yaşanabilecek olumsuzluklar

Spiral yamaç paraşütündeki en tehlikeli manevralardan biridir. Yamaç paraşütünde bu manevra nedeniyle ölümün kıyısından dönen, yaralanan veya diğerleri kadar şanslı olmayan kişiler gördüm. Bir SİV dönemi boyunca spiral nedeniyle yedek atan ya da fazla irtifa kaybettiği için kıyıya yetişemeyip denize inen mutlaka olur. O yüzden bu yazımızda spiralde yaşanabilecek  olumsuzluklardan ve buna karşı alabileceğimiz tedbirlerden bahsedeceğiz.

En büyük risk göz kararmasıdır. (blackout) Spiraldeki hız ve dönüş manevrası nedeniyle merkezkaç kuvveti oluşur. Eylemsizlik ilkesi gereği her cisim ya durur ya da başka bir kuvvet etki etmediği sürece düz bir çizgi üzerinde hareket etmek ister. Bir cismi döndürmek istediğimizde dönüş merkezinin dışına doğru ağırlığı ile orantılı olarak bir direnç oluşur. Çaycı tepsisi örneği merkezkaç kuvvetine güzel bir örnektir. Çay bardakları ile dolu tepsisini hızla döndürdüğünde merkezkaç kuvvetinin etkisi ile adeta çay bardakları tepsiye yapışırlar ve bu sayede yere düşüp kırılmazlar. Merkezkaç kuvvetinin oluşturduğu bu etkiye G kuvveti diyoruz. Dönüş çapı ve hızı arttıkça G kuvveti artar. Hepimiz yürürken 1 G kuvveti etki ediyor. Bu da bizim vücut ağırlığımız demek. EN A bir kanata spiralde en fazla 2,5 G ile 3,6 G arasında bir kuvvet etki eder. Bu eğer ağırlığınız 100 kg ise 250 kg ile 360 kg arasına çıkabilir demektir. EN B kanatlarda kanat modeline ve tasarımına göre 3,6 G ile 5,5 G arasında değişmektedir. Kanat seviyesi yükseldikçe derin spiraldeki G kuvveti artmaktadır. Bunun nedeni kanat seviyesi arttıkça kanat ip uzunluğu arttığı için dönüş çapı artmakta ayrıca  AR (en-boy oranı) da arttığı için sürtünme kuvveti azalıp hız artar. Dönüş çapı ve hız arttığı için G kuvveti de artacaktır. Normal sağlıklı bir insan 4-5 G ye kadar dayanabilir. Nefes tekniklerini bilen ve kondüsyonu iyi olan biri 6-7 G ye kadar çıkabilir. Aşağıdaki videoda G-force trainer adlı makinada akro pilotu Pal Takat’ın 7,5 G’lik kuvvete kadar çıkabildiğini izleyeceksiniz.

Kondüsyon seviyeniz arttıkça G kuvvetine olan dayanıklılığınız artar. Eğer uykusuz iseniz yorgunsanız hastaysanız G kuvvetine olan dayanıklılığınız azalır.

Yüksek G altında kaldığımızda vücudumuzdaki kan merkezkaç kuvveti etkisiyle başımızdan ayaklarımıza doğru ilerleyip aşağıda toplanma eğilimindedir. Kan başımızdan çekilmeye başladığı anda görüş alanımız dışardan içeriye doğru kararak daralmaya başlar ve en sonunda da bilinç kaybı ile son bulur. Buna göz kararması (blackout) denir. Bu süreç acı veren değil aksine tatlı bir sersemlik ve sarhoşluk hali uyandırdığı için oldukça tehlikelidir.

Spiralin içindeyken kanadın dönüş yönü doğrultusundaki kulak ile yer arasında bakışımızı gezdirmeliyiz. Bu tekniğin olası birden fazla faydası vardır. Göz kararmasını daha erken fark etmemize olanak sağlar. Bakışlarınızı sadece bir noktaya odaklarsanız başınız dönebilir. Dönüş yönünü unutmamanızı sağlayacak bir referans noktası sağlar ve irtifanızı kontrol etmeye olanak verir.

Göz kararmasını hissetiğiniz anda bayılmamak için bacak,kalça,karın bölgesindeki kaslarınızı sıkarak kanın aşağıya doğru ilerlemesini engellemeniz gerekmektedir. Tüpsüz serbest dalışcıların daha çabuk toparlanmak için ve jet pilotlarının daha yüksek G’ye dayanmak için kullandıkları bir nefes tekniği de kullanılır. Derin nefes alınır ve iki saniye boyunca nefes vermekte sanki zorlanıyormuşcasına nefes verilir ve bu  tekrarlanır. Bunda amaçlanan alınan nefesin akciğerlere doğru itilerek kana karışan oksijen oranını arttırmak ve beyne daha fazla kan gitmesini sağlamaktır. Bu nefes tekniği yabancı literatürde hook breathe olarakta geçiyor.

Göz kararmasını veya kendinizi kötü hissetiğiniz anda spiralden çıkmalısınız. Çok büyük bir dalgalanma olmadan çıkmak için İç freni yavaş yavaş bırakmalısınız.

İkinci risk ise kanatın derin spiralde kilitlenmesidir. Kanat derin sipiralde iken hücum kenarı tamamen yere doğru bakar. Kanatın çöküş hızı ortalama 14 m/sn’yi bulur. Bu düşeyde yaklaşık 50 km/h hızdır. Dönüş hızı ise 150 km/h’ye ulaşabilir. Pilot iç freni bırakmasına rağmen kanat spiralden çıkmayabilir. EN A ve güvenli EN B’ler yanal ve boylamsal stabiliteleri yüksek olduğu için spiralde kitlenmeye diğer kanatlara göre daha eğilimlidir. Bu dönüş hızına hazırlıklı ve alışkın olmayan biri büyülenmişçesine adeta gece karanlığında gözüne far tutulmuş tavşan gibi donup kalabilir. Freni bıraktınız kanat hala dönmeye devam ediyor. Hızınızda herhangi bir azalma ve yerden 300 mt’den fazla mesafeniz yoksa direk yedek atın. Eğer yeterli yüksekliğiniz varsa ağırlığınızı merkeze alın ve dış freni (dönüş yönünün ters istikametindeki) omuz hizasına kadar sert bir şekilde çekip bırakın. Derin spiralde iken dönüş hızının çok fazla olması nedeni ile yön duygunuzu kaybedebilirsiniz. Hangisi iç hangisi dış frendi diye kafanız karışabilir. Yukarıda bahsettiğimiz teknik burada da yardımcı olacaktır. Spiraldeyken bakışlarınızı dönüş yönü doğrultusundaki kulak ucu ile yer arasında gezdirdiğinizde bir referans noktanız olduğu için kaybolmanız daha zayıf bir ihtimaldir.

Eğer dış fren işe yaramıyorsa ki bu çok zayıf ihtimal olsa dahi ikinci bir seçenek olarak ağırlık dış tarafa doğru kaydırılır iki frende çekilerek kanatın hızı düşürülmeye çalışılır. Fakat dış fren iç frene oranla daha fazla çekilir. Kanatın tepki vermesi için birkaç saniye beklenilir.

Bir diğer olası tehlike spindir. Spirale girişte eğer kanadı yatırmadan veya yatmasına fırsat vermeden aniden freni çekerseniz spin olma riskiniz vardır. Genelde öğrenci spiral stresi ile aceleci davrandığında gerçekleşir.

En son olarak yaşanabilecek tehlikeli durum ise spiral çıkışında kapanmadır. Çıkışta kanat tırmanır ve dalışa geçer daha önceki yunuslama egzersizi hakkındaki yazımda bahsettiğim evreler gerçekleşir. Kanat dalışa geçtiğinde eğer dalış kontrolü yapılmaz ise kanat kapanabilir.

Spiral manevrası kalifiye bir eğitmen nezaretinde kademeli olarak çalışılmalıdır. İlk önce 360 derecelik dönüşler sonrasında derin 360’lar sonrasında spiral girişi ve birkaç tur dönüş ve en sonda spiralde hız ve yön kontrolü çalışılarak tamamlanmalıdır.

Bir sonraki yazımda derin 360 ile spiral arasındaki farka değineceğim ve spiralden yavaş çıkışı anlatacağım.

Servet Yalçınkaya