Bir dönüşün anatomisi

Uçuş yönündeki herhangi bir büyüklükteki açısal değişikliğe dönüş diyoruz. Yamaç paraşütünde genelde 90,180,270 ve 360 derecelik dönüşler yapılır. İniş paterninde veya dinamik ve termik kaldırıcılardan en verimli şekilde yararlanmak için kullanılır. Dönüş manevrası etkin bir pilotaj için gerekli en temel manevralardan biridir. Dönüş manevrasındaki temel dinamikleri kavramak diğer manevraları anlamayı da kolaylaştıracaktır.

Yamaç paraşütü 3 eksen üzerinde hareket eder.

Yanal eksen,boylamsal eksen,dikey eksen.

Yanal eksen bir kulak ucundan diğer kulak ucuna doğru uzanan ve yamaç paraşütünü yanlamasına ortadan ikiye bölen hayali çizgiye denir. Bu hayali doğru üzerinde yamaç paraşütü sağa veya sola doğru döndürüldüğünde dalış veya tırmanma pozisyonu alarak yunuslama hareketi yapar. Yanal eksen üzerindeki hareketine dalış (pitch) denir.

Boylamsal eksen hücum kenarından firar kenarına doğru uzanarak yamaç paraşütünü iki eşit parçaya bölen hayali çizgiye denir. Bu eksen üzerinde sağa veya sola dönderildiğinde yamaç paraşütü iki yana yatarak yuvarlanma hareketi yapar. Boylamsal eksen üzerindeki hareketine yatış (roll) denir.

Dikey eksen, yamaç paraşütünün ağırlık merkezinden yani yanal ve boylamsal eksenlerin kesiştiği noktadan yukardan aşağıya doğru uzanan hayali çizgiye denir.  Dikey eksen üzerinde sağa veya sola çevrildiğinde ise yamaç paraşütü kendi ekseni etrafında topaç gibi döner. Dikey eksen üzerindeki hareketine dönüş (yaw) denir.

Bu üç eksen doğrultusundan geçen çubuklarla bir kukla gibi yamaç paraşütüne istediğimiz hareketi yaptırabiliriz.

Bir dönüş manevrası da yamaç paraşütünü 3 eksen üzerinde de kontrol etmeyi gerektirir.  Termik uçuşlarında koordineli dönüş yapılması gerekir. Koordineli dönüşün en basit tanımı yanal ve boylamsal stabilitenin korunarak dönüşün gerçeklestirilmesidir. Bu üç eksen üzerinde düzgün doğrusal bir şekilde ilerleyerek sanki bir ray üzerinde kayıyormuşcasına sağa sola yalpalamadan öne arkaya daldırmadan ağırlığı, iç ve dış freni birbiriyle uyumlu bir şekilde kullanarak dönmeye koordineli dönüş denir.  Koordine özünde birden fazla bileşenin birbiriyle eşzamanlı ve eşgüdümlü şekilde yapılmasıdır. Yani ağırlığın iç ve dış frenin yanal ve boylamsal stabiliteyi koruyacak şekilde kullanılarak dönüşün gerçekleştirilmesidir. Acemi ile usta pilot koordineli dönüş yapıp yapamadığından belli olur. Usta pilot dönüşünü termik içindeki türbülanstan minimum düzeyde etkilenecek şekilde  ağırlığı, iç ve dış fren miktarını birbiriyle uyumlu bir şekilde ayarlayarak kartal gibi süzülerek yaparken diğeri kafası kesilmiş tavuk gibi hoplaya zıplaya sağa sola savrularak düzensiz bir şekilde yapar. Yani yanal ve boylamsal stabilite korunamaz.

Termikte ilk öğrenilmesi gereken koordineli dönüştür. Eğer koordineli dönüş yapılamaz ise kaldırıcı verimli bir şekilde kullanılamaz ve düzensiz salınımlar nedeniyle kanatdan, variodan alınan geri bildirimler sağlıklı olmadığı için termiği merkezlemek için gerekli olan zihin haritası da çıkartılamayacaktır. Hepsinden önemlisi dönüşteki düzensiz salınımlar kapanmalara karşı bizi savunmasız bırakacaktır.

Koordineli dönüşü tanımlayıp nasılına geçmeden önce normal bir dönüşün nasıl olduğuna bakalım.

Öncelikle döneceğimiz yöne başımızı çeviririz ve ağırlığımızı aktarırız, freni çekeriz. Kaç derecelik dönüş yapmak istiyorsanız gerçekleşene kadar freni aynı pozisyonda çekili vaziyette tutarız, dönüş gerçekleştiğinde freni bırakır, ağırlığımızı merkeze alırız. İç fren pozisyonu ve ağırlık miktarı yatış açınızı dolayısıyla dönüş hızınızı ve çapınızı belirler. Yüzde elli fren ile yüzde yirmi beş fren miktarına göre daha hızlı ve dar dönersiniz. Çünkü yatış açınız daha fazladır.

Sadece iç fren ve ağırlık ile bir 360 derecelik dönüş yapabilirsiniz. Durmadan ikinci veya üçüncü 360 derecelik dönüşe devam ettiğinizde dönüş gittikçe hızlanacak dönüş çapı daralacak yatış açısı artacak en sonunda dalış açısı da artarak spirale ve derin spirale doğru gidecektir. Bir kanat önce boylamsal eksende yatar sonra dikey eksende döner en sonunda da yanal eksende dalmaya başlayarak spirale geçiş yapar.  Kısaca dönüş safhalarını üç eksende sırasıyla yatar, döner ve dalar diye tarif edebiliriz.

360, Derin 360, Spiral, Derin spiral.

360, Herhangi bir yatış açısında 360 derecelik dönüşe denir.

Derin 360, Max yatış açısında kanatı daldırmadan yani hucüm kenarı dönüşün hiçbir safhasında yere bakmadan dalış açısı sıfır olacak şekilde yapılan 360 derecelik dönüştür.

Spiral, Kanat maximum yatış açısından dalışa da geçtiği anda başlar. Dalış açısı arttıkça spiral derinleşir.

Derin spiral, Dalış açısının maximum olduğu yani 90 dereceyi bulduğu, hucüm kenarının tamamen yeri gösterdiği andır.

Tekrar koordineli dönüşe dönersek, dış frenin en büyük fonksiyonu belli bir yatış açısında tekrarlanan 360 derecelik dönüşlerde (özellikle yüksek yatış açısında) Dalış açısını kontrol etmek kanadın dalmasına izin vermemektir. İkinci en önemli fonksiyonu ise dönüş esnasında yatış açısını dolayısıyla dönüş çapını ve hızını değiştirmektir.

Dış fren kullanımı ustalık ister. Kullanılan dış fren yolu çok kısadır. 15-20 cm civarındadır. Bu yüzden kullanımı hassasiyet ister.

Dönüşte ki ana yatış açısını iç fren ve ağırlık belirler. Dönüş esnasındaki değişikler ise dış fren ile sağlanır. İç frenle oynamak çok fazla düzensiz salınıma neden olduğu için dış fren kullanılır.

Dönüşün birazda mekaniğine bakarsak ağırlık aktardığımızda ağırlık merkezini ağırlık aktardığımız tarafa doğru kaydırarak değiştirmiş oluruz. İç kolon aşağı doğru çekilirken dış kolon yukarı çıkar. Kanadın iç kısmı yavaşlar dış kısmı ise hızlanır. İç frende benzer bir etki gösterir iç tarafı yavaşlatır. Fakat ağırlık aktarımı ağırlık merkezini değiştirdiği için kanadı yatırmada birincil role sahiptir. Kanadı bir tahterevalli gibi hayal edin ağırlık merkezi ortada iken her iki kanatda eşit miktarda havaya kalkacaktır. Fakat destek noktasını (başka bir anlamda ağırlık merkezini) sağa veya sola kaydırdığımızda destek noktasının kaydığı tarafın ters istikametindeki kanat çok daha fazla yukarı kalkacak momentum daha kuvvetli olacaktır. İç tarafa ağırlık bastığınız da dış kanat çok daha fazla hızlanacak ve kaldırıcı üretecek ve yukarı doğru kalkarak yatış açısını arttıracaktır.

Yanal, boylamsal ve dikey olmak üzere üç eksende gelişen dönüş hareketi dış fren, ağırlık ve iç fren olarak üç bileşen ile belirleniyor. Kabaca dış fren ile yanal ekseni ağırlık ile boylamsal ekseni iç fren ile dikey ekseni kontrol ediyoruz.

Son olarak diyebiliriz ki koordineli dönüş, üç eksende üç bileşenin birbiriyle uyumlu ve dengeli bir şekilde kullanılarak dönüşün gerçekleştirilmesidir.

Servet Yalçınkaya